«اتم در خدمت غذا و اقتصاد؛ مقاله‌ای برای آبادانی ایران»

دکتر سید پژمان شیرمردی در تازه‌ترین مقاله خود با عنوان «اتم در خدمت غذا و اقتصاد»، به بررسی نقش و تأثیر صنعت انرژی اتمی در توسعه بخش‌های کشاورزی، امنیت غذایی و رشد اقتصادی پرداخته است.

ایشان در این مقاله نشان می‌دهد که فناوری‌های هسته‌ای چگونه می‌توانند به افزایش بهره‌وری، کاهش ضایعات و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی کمک کنند.

این اثر علمی ارزشمند، در راستای ترویج دانش، توسعه پایدار و حمایت از آبادانی مناطق محروم، به ستاد آبادانی و پیشرفت منظومه روستایی ۴۰۴۰ تقدیم شده است.

برای مطالعه‌ی کامل این مقاله و آشنایی بیشتر با کاربردهای صلح‌آمیز انرژی اتمی، شما را دعوت می‌کنیم به خواندن متن کامل آن:

اتم در خدمت غذا و اقتصاد

سید پژمان شیرمردی

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای

برای تمام ساکنین روی کره زمین، خوراک به میزان کافی تولید می‌شود، ولی همیشه عده‌ای سیر و افرادی نیز گرسنه‌اند. در برخی نقاط جهان غذا به دلیل فزونی، دور ریخته و در برخی نقاط، غذای کافی برای نیاز مردم وجود ندارد. در این رابطه موضوع امنیت غذایی بیش از هر چیز دیگر مطرح می‌شود.

در سال ۱۹۷۴ برای نخستین بار، امنیت غذایی در نشست جهانی غذا مطرح شد و برای حل آن تمام ملت‌ها مسؤولیت مشترکی یافتند که یک فعالیت بین‌المللی را آغاز کنند. امنیت غذایی یعنی اینکه فرد به خوراک سالم دسترسی داشته باشد و کمیت و کیفیت آن نیز در نظر گرفته ‌شود. موضوع امنیت غذایی از موضوعات و شاخص‌های مهم توسعه انسانی بوده و ارتقاء آن از اولویت‌های اصلی هر کشور به شمار می‌رود.

موجود بودن، سالم بودن، کافی و کیفی بودن، در دسترس بودن و ثبات از ارکان اساسی امنیت غذایی محسوب می‌شوند. به‌طور کلی امنیت غذایی یعنی دسترسی فیزیکی و اقتصادی مردم در هر زمان به خوراک کافی، مغذی و سالم برای گذراندن زندگی روزمره (بانک جهانی نیز امنیت غذایی را «دسترسی همه مردم به غذای کافی در تمام اوقات، به‌منظور یک زندگی سالم و فعال» می‌داند).

امروزه مسئله امنیت غذایی در دنیا به یک چالش و نگرانی برای دولت‌ها تبدیل شده است. عوامل متعددی امنیت غذایی در جهان را تحت تأثیر قرار داده‌اند که از آن جمله می‌توان کمبود منابع آب، کمبود زمین‌های قابل‌کشت، افزایش ضایعات مواد غذایی، جنگ‌ها و کمبود انرژی را نام برد، که در این میان تأثیر افزایش ضایعات بر امنیت غذایی چشمگیر است.

بر اساس آمار سازمان خواروبار کشاورزی و بخش محیط‌زیست سازمان ملل، شاخص ضایعات غذایی در طی چند سال اخیر نشان می‌دهد که در دنیا سالانه حدود ۰.۹۳ تا ۱.۳ میلیارد تن غذا (که ۲۵ تا ۳۵ درصد از تولید غذا در جهان است) دور ریخته می‌شود. طبق گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، تقریباً یک‌سوم کل مواد غذایی تولید شده در جهان سالانه هدر می‌رود که علاوه بر مشکلات مرتبط با امنیت غذایی، هزینه اقتصادی ضایعات مواد غذایی در کشورهای صنعتی حدود ۶۸۰ میلیارد دلار و در کشورهای در حال توسعه حدود ۳۱۰ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود و ضایعات مواد غذایی یکی از عوامل اصلی تولید گازهای گلخانه‌ای است.

این در صورتی است که طبق آمار سازمان‌های بین‌المللی در چند سال اخیر، به‌طور میانگین حدود ۷۳۰ میلیون نفر در دنیا با کمبود شدید مواد غذایی مواجه هستند و به تعبیری با این مقدار جمعیت انسان گرسنه در جهان روبه‌رو هستیم که در بین مناطق مختلف، آفریقا و سپس آسیا پیشتاز ناامنی غذایی در جهان هستند.

طبق گزارشات فائو حدود ۲.۵ میلیارد نفر در دنیا دچار ناامنی غذایی هستند که این آمار نشان می‌دهد از هر سه نفر، حدوداً یک نفر دچار ناامنی غذایی است. لذا این موضوع اهمیت نگهداشت مواد غذایی و جلوگیری از تبدیل آن‌ها به ضایعات در مرحله انبارمانی را بیش از پیش روشن و جدی‌تر می‌کند.

از سوی دیگر، علاوه بر دورریز مواد غذایی ناشی از فساد، حدود ۶۰۰ میلیون نفر در سال به دلیل مواد غذایی ناایمن بیمار می‌شوند و بیش از ۲۰۰ بیماری ناشی از غذای ناایمن از درد شکم گرفته تا سرطان وجود دارد.

طبق نظر کارشناسان، به‌طور میانگین هر فرد در جهان جهت تهیه غذای سالم باید در روز مبلغ حدود ۳.۵ دلار بپردازد که برای این موضوع در آسیا این عدد حدود ۳.۷ دلار است. این آمار نشان می‌دهد که هزینه‌ی دسترسی به غذای سالم در آسیا از متوسط جهانی بیشتر است و درواقع غذا در آسیا گران‌تر از متوسط جهانی است.

این موضوع دلایل مختلفی دارد که از آن جمله می‌توان به وارداتی بودن بخش قابل‌ملاحظه‌ای از غذاها در آسیا اشاره کرد. لذا توجه به راهکارهای مقابله با این مشکلات به‌ویژه در این قاره حائز اهمیت بوده و بدون کنترل ضایعات غذایی نمی‌توان به امنیت غذایی پایدار دست یافت. این امر به‌خصوص در شرایط خشکسالی و تغییر اقلیم از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ چراکه با کنترل ضایعات مواد غذایی و جلوگیری از هدررفت محصولات می‌توان علیرغم کاهش تولیدات کشاورزی در شرایط خشک‌سالی، نیازهای بخش عظیمی از افراد جامعه را مرتفع نمود.

اهمیت کنترل ضایعات غذایی تا بدان حد است که برخی بر این باورند کاهش ضایعات به میزان یک‌چهارم نیز می‌تواند برای تأمین نیازهای کل خانوارهای دارای سوءتغذیه در سراسر دنیا کافی باشد.

ایران با جمعیت بیش از ۸۵ میلیون نفری که حدود یک درصد جمعیت دنیا و همچنین یک درصد مساحت خشکی دنیا را دارا می‌باشد، کشوری چهارفصل و دارای منابع عظیم طبیعی و مستعد برای کشاورزی است. عدم مدیریت صحیح منابع آبی در سال‌های گذشته و برداشت بی‌رویه و عدم وجود الگوی کشت مناسب و انبارمانی محصولات کشاورزی چالش‌های فراوانی برای امنیت غذایی ایجاد نموده است.

طبق گفته کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی، بر اساس قانون برنامه ششم، هدف‌گذاری ما دستیابی به ضریب ۹۵ درصدی امنیت غذایی بوده و در این فرجه زمانی این موضوع تحقق پیدا نکرده است. از سال ۹۲ که ضریب امنیت غذایی حدود ۵۳ درصد بود اکنون به ۸۰ درصد رسیده، اما برخی از سیاست‌ها که در سال‌های گذشته اتخاذ شد باعث شد نتوانیم به هدف دست پیدا کنیم.

اهمیت امنیت غذایی در فرمایشات مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی)، اسناد بالادستی کشور (به‌ویژه در برنامه‌های پنج‌ساله توسعه کشور، سند چشم‌انداز بیست‌ساله کشور و…) به‌روشنی مطرح‌شده است.

از اصلی‌ترین مؤلفه‌هایی که امنیت غذایی را به خطر می‌اندازد، ضایعات و فاسد شدن محصولات کشاورزی و مواد غذایی در مرحله نگهداشت یا انبارمانی است که در بالا به آن اشاره شد.

آلودگی میکروبی و حشرات باعث از بین رفتن چشمگیر مواد غذایی در مرحله انبارمانی، حمل‌ونقل و بازار می‌شود؛ مانند ۱۵٪ برای غلات و بیش از ۴۰٪ از میوه‌ها و سبزیجات.

برای حفظ محصولات کشاورزی و مواد غذایی و جلوگیری از ابتلا به انواع آفات و بیماری‌ها، روش‌های مختلفی در دنیا وجود دارد که هرکدام مزایا و معایب مخصوص خود را دارند.

دو روش کلی برای نگهداری مواد غذایی وجود دارد: روش‌های شیمیایی و روش‌های فیزیکی. در روش‌های شیمیایی استفاده از مواد نگهدارنده، اسیدی کردن، گازدهی با سموم شیمیایی، نمک زدن و … مرسوم بوده و روش‌های فیزیکی رایج عبارتند از خشک‌کردن، تغییر دما و پرتودهی.

همان‌طور که اشاره شد، در گذشته تا کنون در دنیا گازدهی (با سموم شیمیایی) برای رفع آلودگی میکروبی و حشرات یکی از روش‌های معمول و رایج بوده است. شواهد نشان داده که بیشتر این مواد شیمیایی سرطان‌زا یا مضر بوده و برای محیط زیست آسیب‌زا هستند و اثرات نامطلوب جدی بر سلامت انسان دارند.

فناوری پرتودهی مواد غذایی در طول ۱۰۰ سال گذشته به طور علمی تثبیت شده و با موفقیت در توسعه غذاهای تخصصی، مانند غذای فضایی برای ناسا و غذاهای آماده نظامی استفاده شده است. چشمه‌های پرتویی تایید شده شامل پرتوهای گاما، ایکس و بیم الکترونی است.

پرتودهی یک فرآیند فیزیکی است که همانند دیگر فرآیندهای سنتی مثل حرارت و انجماد، به منظور کاهش بار میکروبی و آفات با هدف نگهداری بهتر و طولانی‌مدت مواد غذایی به کار می‌رود. این روش ابزاری حیاتی برای افزایش ایمنی مواد غذایی، کاهش ضایعات و افزایش عمر مفید محصولات است.

سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سازمان غذا و کشاورزی (FAO)، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) و کمیسیون Codex Alimentarius از پرتودهی به‌عنوان یک روش ایمن غذا در سراسر جهان حمایت می‌کنند. بیش از ۷۰ کشور پرتودهی را برای بیش از ۱۰۰ نوع غذای مختلف تأیید کرده‌اند.

این روش برخلاف سموم شیمیایی، سازگار با محیط زیست است و پرتوها علاوه بر از بین بردن میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا، باعث کاهش تلفات مواد غذایی و افزایش عمر نگهداری محصولات می‌شوند.

از مزایای فرآیند پرتودهی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فرایند سریع و استفاده بلافاصله از محصولات پس از پرتودهی
• نداشتن آثار سوء بر محصولات پرتودهی‌شده
• عدم استفاده از نگه‌دارنده‌های شیمیایی
• عدم تغییر در طعم، رنگ و بوی محصولات در دز تعیین‌شده
• قابل استفاده برای محصولات تازه و منجمد
• کاهش آلودگی محیط زیست

و کاربردهایی همچون کنترل و نابودی حشرات، توقف جوانه‌زنی، تأخیر در رسیدن میوه‌جات و از بین بردن عوامل بیماری‌زا.

در سال ۱۹۸۳ کدکس آلیمنتاریوس استاندارد عمومی پرتودهی مواد غذایی را تأیید کرد. همچنین استاندارد ISO-14470 و استاندارد ملی ایران به شماره‌های ۲۱۷۹۸ و ۲۱۱۲۳ نیز در این زمینه تدوین شده‌اند.

در حال حاضر در بسیاری از کشورها، تقاضا برای غذاهای پرتودهی‌شده رو به افزایش است و حدود ۵۰۰ سامانه پرتودهی در جهان در حال فعالیت است.

در ایران نیز تا سال ۱۴۰۰ پنج سامانه فعال وجود داشت و اکنون با توسعه در شهرهای مختلف، ظرفیت پرتودهی بین ۱۰ تا ۵۰ هزار تن در سال برآورد می‌شود. با توجه به تولید سالانه ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلیون تن محصول کشاورزی و ضایعات حدود ۳۰ درصدی، گسترش این فناوری در کشور ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است

دانلود مقاله با فرمت pdf:

مقاله ⁩